Iha Timor-Leste, protesaun ba direitu konsumidór nian hetan garantia hosi Lei n.º 8/2016, 8 jullu, ne’ebé prevee Enkuadramentu Legál ba Protesaun Konsumidór. Dokumentu fundamentál ida-ne’e garante katak sidadaun timoroan hotu-hotu hetan protesaun iha sira-nia negósiu loroloron nian. Mai ita explora ita-boot nia direitu prinsipál sira nu'udar konsumidór no oinsá atu ezerse sira.
Direitu Fundamental sira
Lejislasaun Timor nian rekoñese direitu konsumidór fundamentál oioin, inklui:
Direitu ba protesaun saúde no seguransa – Produtu no servisu sira labele aprezenta risku ba ita-boot nia saúde ka seguransa. Se produtu ida konsidera perigozu, autoridade sira bele haruka atu hasai nia hosi merkadu.
Diretu b ainformasaun – Konsumidór iha direitu ba informasaun ne'ebé klaru no loos kona-ba produtu no servisu sira ne'ebé nia sosa, inklui folin, karakterístika, kompozisaun no risku potensiál sira. Informasaun tenke hato’o ho lian Portugés ka Tetum.
Direitu ba kualidade sasán no servisu – Produtu sira tenke adekuadu ba sira nia objetivu no koresponde ba deskrisaun ne'ebé maka vendedór fó.
Direitu ba protesaun interese ekonómiku sira – Proibídu atu halao prátika komersiál sira ne'ebé la justu no bosok ne'ebé bele prejudika konsumidor nia interese finanseiru.
Direitu ba reparasaun danu – Karik ita-boot sofre prejuízu ruma tanba produtu ka servisu sira ne'ebé iha defeitu, ita-boot iha direitu ba kompensasaun.
Garantia no Devolusaun sira
Iha Timor-Leste, produtu foun sira iha prazu garantia legál. Durante períodu ida-ne'e:
- Se produtu ne'e aat, vendedór iha obrigasaun atu hadi'a, troka ka fó fila fali ita-boot nia osan.
- Prazu atu ezerse direitu ne’e maka loron 30 ba bein móveis no tinan 1 ba bein imovel, sura hosi loron entrega nian.
- Importante atu rai fatura ka resibu hanesan prova sosa ka kompra nian.
Prátika Komersial Probida sira
Lei bandu expresamente prátika komersiál oioin ne'ebé konsidera la justu, inklui:
- Publisidade enganoza ka publisidade ne'ebé laloos ne'ebé kontein informasaun falsu kona-ba produtu ka servisu sira
- Venda produtu falsifikadu ka kontrafeitu sira
- Rekuza atu emite fatura ka resibu
- Impozisaun kondisaun kontratuál sira ne'ebé desproporsionalmente la favoravel ba konsumidór
- Mudansa ba folin lahó avizu préviu
Oinsá Aprezenta Reklamasaun ka Keixa
Se ita-boot nia direitu konsumidór nian hetan violasaun, ita-boot bele:
- Hato'o keixa ka reklamasaun diretamente ba fornesedór, di'ak liu ho eskrita.
- Kontaktu Aifaesa (Autoridade Inspesaun no Monitorizasaun ba Atividade Ekonómika, Sanitária no Alimentár), ne’ebé funsiona nu’udar órgaun responsavel ba monitorizasaun kumprimentu ba padraun protesaun konsumidór.
- Uza Servisu Mediasaun Nasionál hodi koko rezolusaun amigável ida ba konflitu.
- Ikus liu, uza tribunál sira atu aplika ita-boot nia direitu sira.
Edukasaun ba Konsumu
Lejislasaun timorense nian mós prevee promosaun ba edukasaun no informasaun ba konsumidór sira. Aifaesa hala’o beibeik kampaña edukasionál hodi informa sidadaun sira kona-ba sira-nia direitu no oinsá atu ezerse ho responsabilidade.
Konsiderasaun Final sira
Hatene ita-nia direitu nu’udar konsumidór iha Timor-Leste mak pasu dahuluk atu ezerse ho efetivu direitu ne'e. Bukan mantein informadu nafatin, sempre ezije kumprimentu norma ho regulamentu sira protesaun konsumidór nian no keta haluha atu buka tulun se ita-boot hasoru prátika komersiál sira ne'ebé abuzivu. Protesaun konsumidór esensiál ba dezenvolvimentu merkadu ne’ebé justu no ekilibradu iha Timor-Leste.